کریت دیار نخل و نرگس

ناصر خسرو در سفر نامه خود درباره طبس قرن پنجم هجري چنين بيان نموده است «طبس شهري انبوه (پر جمعيت) است اگر چه به روستا نمايد و آب اندك باشد و زراعت كمتر كنند، خرماستانها باشد و بساتين (بوستانها) و چون از آنجا سوي شمال روند نيشابور به چهل فرسنگ باشد... و در آن وقت امير آن شهر (ابوالحسن) گيلكي بن محمد بود و به شمشير گرفته بود. و عظيم آسوده بودند مردم آنجا، چنانكه به شب در سرايها نبستندي و ستور (چهار پايان) در كويها باشد، با آنكه شهر را ديوار نباشد و هيچ زن را زهره (جرأت) نباشد كه با مرد بيگانه سخن گويد و اگر گفتي هر دو را بكشتندي و همچنين دزد و خوني (قاتل) نبود از پاس عدل او.»
در كتاب خداوند الموت (بازگو كننده سرگذشت فرقه اسماعيليه)، طبس در عهد حكومت سلجوقيان (قرن ششم هجري)، شهري آباد و بزرگ توصيف شده است. يكي از قلاع مستحكم و استرتژيك اسماعيليه نيز در نزديكي اين شهر قرار داشته، كه هنوز هم آثار آن در ارتفاعات روستاي ملوند وجود دارد.
نامه اي تاريخي نيز از حضرت علي ابن موسي الرضا (عليه السلام)، در دست است كه خطاب به حاكم طبس نگاشته و در آن سفارشهايي در مورد برادرشان حضرت حسين ابن الكاظم فرموده اند. اين نامه حاكي از وجود يك حكومت ظاهراً مقتدر در طبس باستان است.
طبس از قديم الايام مهد علوم مختلف بويژه علوم اسلامي بوده است. به طوري كه نويسنده كتاب خداوند الموت نگاشته است:
«مدرسين طبس، اگر از استادان مدرسه نظاميه برتر نباشند، از آنها كمتر نيستند… در كشور ايران، يگانه شهري كه در آن فرس قديم تدريس ميشود، شهر طبس است.» (فرس قديم زباني است كه از قبل از اسلام در ايران رواج داشته است).