کریت دیار نخل و نرگس

فعل شدن به معني رفتن : فعل شدن در گویش طبسی علاوه بر اینکه فعل ربطی است ( مانند : هوا خُنُک شُ : هوا خنک شد ) در زمان گذشته  و آینده  با پیشوند (بـ ) به معنای رفتن به کار می رود :

زمان گذشته :

بِشُّدُم bessodom (رفتم) ــــ بِشُّدِم bessodem ( رفتيم)

بِشُّدِي bessodi( رفتي) ــــ بِشُّدَي bessoday( رفتيد)

بِشُّ besso( رفت) ــــ بِشُّدَنbessoden (رفتند)

زمان آینده :

بِخُم شُ bejomso( خواهم رفت ) ــــ بِخِم شُ bejemso( خواهیم رفت )

 بِخِی شُbejiso ( خواهی رفت) ــــ بِخَی شُbejayso( خواهید رفت )

بِخَ شُ bejaso( خواهد رفت ) ــــ بِخَن شُbejsnso ( خواهند رفت )

فعل (شدن) در گویش طبسی مضارع ندارد و به جای آن از فعل (رفتن ) استفاده می شود چه به عنوان فعل ربطی مانند :  هوا خُنُک مَرَه : هوا خنک می شود  و چه فعل تام :

 مَرُم marom( مي روم ) ـــ مَرِم  marem ( مي رويم )

 مَرِي mari( مي روي)  ـــ مَرَيmaray      ( مي رويد )

 مَرَ mara( مي رود )ــــ   مَرَن maren( مي روند ) 

در وجه التزامی و افعال مرکب نیز به جای (شدن) از (رفتن) استفاده می شود : مَتَّنَ وَرپا رَmattana var pa ra : می تواند [از جا] بلند شود  . آسمو مَخَ  دُولَخ شور رَه asmo maja dolajsor ra: می خواهد آسمان طوفانی شود  . وَر گُفتَ نَرَ [= نرود]var gofta nara: گفته نشود ، باز گو نشود   ـ  مَخَ هَوا گَرم رَ [رَ مخفف رَوَد) maja hava garm ra: هوا مي خواهد گرم شود  ـ    مَرَ که بِيَن mara ke beyan: مي شود که بيايند ، ممکن است که بيايند.

ضمایر مفعولی پیوسته : این ضمایردر گویش طبسی بر خلاف فارسی در ابتدای فعل می آید و هر صیغه دو شکل دارد ( مانند اِتُ etoو بِتُbeto = تان ، شما را ) که  کاربرد هر شکل در فعلهای مختلف فرق می کند ـ مثلاً  :  اِتُ دِي  eto di : دیدتان ، شمارا دید    بِتُ زَ beto za: زدتان ، شما را زد) . صرف ضمایر مفعولی پیوسته در گویش طبسی به این ترتیب است :

اِم emو بِمbem : م ،مرا   اِت et و بِت bet : ت ، ترا    اِش es و بِش bes  : ش ، اورا     ـــ اِمُ emoو بِمُ bemo: مان ، مارا    اِتُeto و بِتُ beto: تان ، شما را   اِشُeso و بِشُو beso: شان ، آنان را  .

 جالب اینکه هر گاه ضمایر مفعولی با فعل مضارع و ماضی استمراری همراه شود ( یا به طور کلی فعلهایی که در فارسی با [می ] آغاز می شود)   اِ و بِ  حذف شده [ م] به ضمیر اضافه می شود که در این صورت این ضمایر به ترتیب چنین صرف خواهد شد : مَت mat، مَشmas ، مَمmam ، مَمُ mamo، مَتُmato ، مَشُmaso .

صرف فعل ماضي ديدن با ضمايرمفعولي :

اِم دِي emdi ( مرا ديد) ـــــ اِمُ دِي emodi     ( ما را ديد)      

اِت دي etdi( ترا ديد) ـــــ اِتُ دِي etodi (شما را ديد)

اِش دِي esdi : (او را ديد) ــــ اِشُ دِي esodi( ايشان را ديد) .

برخی از صیغه های فعل دیدن و زدن  در زمان آینده با ضمایر مفعولی :  اِتُ خَ دِي etojadi: شما را خواهد ديد  ، اِشُ خِي دي esojidi : ايشان را خواهي ديد ،  اِشُ خَي دي esojaydi : ايشان را خواهيد ديد ، اِمُ خَن دي emojandi : ما را خواهند ديد

بِتُ خَ زَ betojaze: شما را خواهد زد  ، بِشُ خِي زَ  besojize: ايشان را خواهي زد  ، بِشُ خَي زَ besojayze: ايشان را خواهيد زد  ، بِمُ خَن زَ : bemojanzeما را خواهند زد

صرف فعل مضارع خواستن ( می خواهد =مَخَ )  با ضمایر مفعولی پیوسته :

مَم خَ mamja( می خواهدم ، مرا می خواهد) ـــــــــ مَمُ خَ mamoja( می خواهدمان ، مارا می خواهد)

مَت خَ matja ( می خواهدت ، ترا می خواهد) ــــــ مَتُ خَ matoja( می خواهدتان ، شما را می خواهد)

مَش خَ masja( می خواهدش ، او را می خواهد) ـــ مَشُ خَ masoja( می خواهدشان ، ایشان را می خواهد )

 ( مقايسه شود با فعلهاي متعدي پهلوي ، صادقي ، علي اشرف ، تکوين زبان فارسي ، تهران ، 1357ش ، ص 34)

همچنین ضمیر« ایشان» به دو صورت ایشوeiso ایشان  اوشوoso ( ایشان برای غایب ) به کار می رود .

اسم مصغر و مکبر

در گویش طبسی (اُو) که به آخر اسم اضافه می شود علامت تصغیر است مانند : کتابُوketabo = کتاب کوچک ، بَوجُوbavjo: زنبور کوچک ( بَوج یعنی زنبور) ، دَسُوشdasos : دستان کوچک او ( از باب تحبیب )  . چنانچه اسمی به ( ـه ) ختم شود به جای (اُو) از (گُو) استفاده می شود مانند گربه  ،  گُربَگُو gorbago: گربه کوچک ، بِچَّه ، بِچَّگوbeccago : بچه کوچک ، زِِینه ( پله ) ، زِینَگُوzinago : پله کوچک . اگر اسمی به (اُو) یا (آ) ختم شود علامت تصغیر آن ( یُو) خواهد بود مانند : جارو : جارویُوjaroyo = جاروی کوچک  ، خرما : خرمایُو jormayo= خرمای کوچک .   جالب اینکه در مقابل اسمهای  مصغر در گویش طبسی برای بزرگ نمایاندن اسم  که شاید بتوان آن را  اسم مکبر ( بزرگ شده ) نامید نیز علامت  (گَهَ  gaha) وجود دارد که به آخر اسم اضافه می شود : کِتابِگَهَ  ketabegaha= کتاب بزرگ ، درختِگَهَ derajtegaha= درخت بزرگ ، بَوجِگَهَ baojegaha: زنبور بزرگ  .  دَسِگَهَشdasegahas : دست بزرگ او . همانگونه که از اسم تصغیر گاه برای تحبیب استفاده می شود مانند : لَوُوش lavoos: لب کوچک او ( مخصوصاً در مورد کودک ) ، اسم مکبر گاه برای تحقیر به کار می رود مانند : دُماغِگَهَشdomagegahas : بینی بزرگ او .

برخی پیشوندها

خُ jo به معني که  : اِي خُ eijo  :  اين که     هر چِ خُ گُف har che jo gof  : هر آنچه که گفت ، مَخِم خُ بِرِم از سِرا  بِ دَر، پس .. majem jo berem az sera bedar pas. : مي خواهيم که از منزل بيرون برويم ،پس ..  

پيشوند « کُو»  ko  پيش از فعل امر و نهي  : کُو بِشگِيرko besgir : بِگير او را ، کُو وَر پا رَ ko var pa re: پاشو ، بايست ـ کو دَهَنِتُ وَر هَم نَيko dahaneto var ham nay : دهانتان را ببنديد

پيشوند « ور» var :

وَر گِريَ شُ [شُ مخفف شد] var gerya so: گريه کرد  ـ   وَر خَندَ شُ var janda so: خنده کرد    ـ  وَر دَو شُ var dav so  : دويد ـ ورهم گرد var ham gard : بجنب ، زود باش   ـ ورهم شورvar ham shor : آشفته ، به هم ريخته  ـ ورهم ساخته var ham sajta : تبانی کردن

پيشوند « وا»  va:

واکُش va kos : (= بکُش) خاموش کن

واکُش شُ va kos so: خاموش شد ( چراغ ، آتش و مانند آن )

واکَشیدَه  va kasida: بسیار باز شده (  دهان و مانند آن )

واروگیدَه varovgida : پراکنده ، از هم گسیخته

واخورده  vajorde: آشامیدن

چند واژه و اصطلاح همراه با معادل فارسی آن  :

الف ) اعضای بدن : باهو baho: پهلو    زنگِیچَه  zangica: آرنج      کَلَفچُو kalafco: چانه     نازک nazk : ناخن   غَیبَه gayba: دنده   بُق boq : گونه   لَو lav: لب   اَوُرگ avorg : لَثه    کُومkom : سقف دهان

ب) اسامی حشرات و حیوانات :

بِزرَوگ bezraog: سوسک    بَوج baoj: زنبور     مُچُّوشmoccos : سوسمار    دیِفَلِکdifalek : مارمولک    چُغوکcogok : گنجشک    دِنج denj: زنبور     رنگرز rangraz: سنجاقک    پِزدوک pezdok: سوسک سیاه     دَلمَق dalmaq : رتیل    رِشک resk : تخم شپش      اِشپُش espos: شپش

ج) برخی اشیاء و لوازم

تُغُولtogol : کوزه    قُمارcomar : قنداق ( نوزاد)     کُلِکkolek : دکمه     زینَهzina : راه پله    تَنُکَهtanoka : شورت  پِهرَه pehre: پیراهن  نَهَلِی nahali: تشک

د) اصطلاحات

قيف تولqiftol : بسیار انباشته ، پر      واتُورَهvatora : پرچانگی ، کلکل کردن

برای آشنایی بیشتر با گویش طبسی عبارتهای را از یک داستان به این گویش همراه با ترجمه آن در زیر می آوریم :

یَ دهغُونِ بُ  که تَی یَه دِهِ خُردِ با زَ وُ بِچَّش زندگی مَکِر  = کشاورزی بود که در یک ده کوچک با زن و بچه اش زندگی می کرد   

Ya dehgone bo ke tay ya dehe jorde ba za vo beccas zenagi maker

همچِی که روز مَزَ قَتِقِ نونِش و بیلِش وَر مَدُش وُ  از سِراش بِدَر مَشُ = همینکه آفتاب طلوع می کرد بیلش را بر می داشت و از خانه اش بیرون می رفت

Hamci ke roz maza qateqt nones vo biles var mados vo az seras bedar maso

یَ خِیدِ دُش خَیلِ خُردوکُ که  اَجَش به بُباش دادَه  بُ و وَختِ بُباش بِمُّر اِی خِید بو رَسِی  . از صُح تا شَو رو هَمی خِیدو جو مَکَن . مَکُولی ، ورمَشُورُن  پَل وَر مَرِخ  = زمینی بسیار کوچک داشت که پدربزرگش به پدرش داده بود و وقتی پدرش مرد این زمین به او رسید . از صبح تا شب روی این زمین جان می کند . شخم می زد خاکها را زیر و رو می کرد و کرت بندی می کرد .

Ya jide dos jayle jordoko ke ajas be bobas dade bo va vajte bobas bemmor ei jid bo rasi . az soh ta sao ro hami jido jo makan ' makoli varmasoron pal varmarej  

 نه گَوِ دُش  نه اَوِ دُش . نیم بَهرَه که مَشُ دِسمال نونِش وا مَکِر

مَکولی   هَمُقَّ که با کِشتَ   . گَوِ نَدِش که خیدِش بکُولَ . : نه گاوی داشت نه آبی داشت